"Giải cứu" mạch máu của Trái Đất

Được xem là vùng ngập nước lớn nhất hành tinh, với diện tích hơn 12 triệu hecta, Rio Negro (Brazil) gồm một số hệ sinh thái đặc biệt như rừng ngập nước đen, cùng sự đa dạng sinh học. Tuy vậy, nhiều yếu tố đang đe dọa vùng đất ngập nước này, từ chuyển đổi đất đai và phát quang thảm thực vật, đánh cá và săn bắn không kiểm soát cho đến nạn khai thác trái phép khoáng sản quý.

Tình hình diễn ra tương tự với những vùng đất ngập nước khác trên khắp địa cầu. Thực trạng những vùng đất ngập nước bị hủy hoại cũng đang xảy ra tại Canada – quốc gia chiếm 25% tổng diện tích đất ngập nước trên Trái Đất. Những câu chuyện về tình trạng đất ngập nước đang biến mất nhanh chóng ở ven biển bang Louisiana, Đông Nam Hoa Kỳ. “Vùng đất quỷ dữ” không thể hồi sinh đã trở thành biệt danh với đảo Isle de Jean Charle. Tại một số quốc gia Đông Nam Á, diện tích đất ngập nước đang dần nhường chỗ cho diện tích canh tác cây công nghiệp như dầu cọ.

Theo Công ước Ramsar, hiện toàn cầu có hơn 2.400 khu Ramsar – vùng đất ngập nước có đủ điều kiện đáp ứng được các tiêu chí lựa chọn của một vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế được quy định trong Công ước Ramsar. Tổng diện tích các vùng Ramsar trên toàn cầu khoảng 2,5 triệu km2; rộng hơn diện tích Mexico.

Không chỉ là “cái nôi” của đa dạng sinh học, những vùng đất ngập nước trên hành tinh còn được mệnh danh là những “người canh gác thầm lặng” của cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Trước hết, đất ngập nước có thể dự trữ carbon, điều tiết nguồn nước, hạn chế lũ lụt, điều hòa khí hậu, là nơi lắng đọng phù sa, tham gia tích cực trong vòng tuần hoàn chất dinh dưỡng của hệ sinh thái toàn hành tinh. Hơn nữa, đất ngập nước cũng cung cấp nhiều nguồn lợi phục vụ phát triển nhiều ngành kinh tế, đặc biệt là nông nghiệp, thuỷ sản và du lịch. Đó là lý do mà những vùng đất ngập nước được ví như là “mạch máu” của hành tinh xanh.

Thế mà, dữ liệu của Liên hợp quốc cho thấy, chúng ta đang mất đi những vùng đất ngập nước nhanh hơn gấp 3 lần so với tốc độ mất rừng, và cũng là hệ sinh thái đang bị đe dọa nghiêm trọng nhất trên Trái Đất. Báo cáo mới nhất của Global Wetland Outlook chỉ rõ diện tích vùng đất ngập nước tự nhiên bị sụt giảm thêm 35% trong giai đoạn từ 1970 - 2015. Theo Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP), gần 90% diện tích vùng đất ngập nước trên thế giới đã bị suy thoái nghiêm trọng từ những năm 1970. Nguyên nhân làm suy giảm những vùng đất ngập nước này gồm thay đổi chế độ thủy văn để phục vụ mục đích nông nghiệp, đánh bắt thủy sản, xây dựng, ô nhiễm và khai thác tài nguyên quá mức, sự xâm nhập của những loài ngoại lai cùng với tác động của biến đổi khí hậu.

Trong tương lai, dự báo sự thay đổi mục đích sử dụng đất tiếp tục gây tác động to lớn hoặc trầm trọng hơn đối với đất ngập nước. Những hiện tượng thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu diễn ra với tần suất và cường độ gia tăng cũng là nguyên nhân khiến vùng đất ngập nước “bị đăng xuất” nhanh hơn. Khi đó, vai trò ngăn lũ lụt và hạn hán của vùng đất ngập nước cũng “biến mất”, khiến những vùng này bị lửa và lũ lụt tàn phá. Vòng luẩn quẩn này đang trở thành bài toán khó với nhiều quốc gia. Trở lại vùng đất ngập nước ven biển ở bang Louisiana nước Mỹ, lũ lụt đã xảy ra với tần suất và mức độ nghiêm trọng hơn ở bang này trong những năm qua. Còn tại Canada, cháy rừng đã trở thành thảm họa diễn ra thường xuyên hơn, gây thiệt hại lớn về người và của.

Vòng luẩn quẩn của việc vùng đất ngập nước biến mất, đe dọa đời sống của con người, kéo theo tình trạng nghèo đói gia tăng là hệ quả của việc xem nhẹ vai trò của vùng đất ngập nước, coi đây chỉ là những vùng đất hoang phế, mà không phải nguồn sống và thịnh vượng của người dân và là hệ sinh thái thiết yếu.

Trước thực trạng trên, Ngày Đất ngập nước thế giới 2024 đã lấy chủ đề “Đất ngập nước và phúc lợi cho nhân loại” (Wetlands and human wellbeing), nhấn mạnh mối quan hệ giữa “sức khỏe” của những vùng đất ngập nước với lợi ích đem lại cho loài người, đồng thời kêu gọi các quốc gia tăng cường bảo vệ những hệ sinh thái độc đáo này. Việc hưởng ứng ngày 2/2 hàng năm cũng có ý nghĩa lớn trong việc thực hiện chương trình “Thập niên phục hồi hệ sinh thái” do Liên hợp quốc phát động cho giai đoạn 2021-2030.

Khẳng định mối tương quan chặt chẽ giữa đất ngập nước và cộng đồng, bà Musonda Mumba – Tổng thư ký Công ước Ramsar nhấn mạnh: “Đất ngập nước là trung tâm thịnh vượng của loài người”. Dù cho với vai trò bảo vệ con người trước những hiện tượng thời tiết khắc nghiệt hay là nguồn cung cấp thực phẩm, “sức khỏe” của đất ngập nước cũng là “sức khỏe” và sự thịnh vượng của loài người.

Hưởng ứng lời kêu gọi “chữa lành mạch máu Trái Đất”, nhiều quốc gia đã và đang triển khai dự án khôi phục và bảo tồn đất ngập nước.

Hoa Kỳ thực hiện một số dự án khôi phục vùng đất ngập nước ở bang ven biển Louisiana đang cần “chữa lành”. Trong đó, dự án có quy mô lớn nhất từ trước tới nay được triển khai vào tháng 8/2023 với tổng kinh phí khoảng 2,9 tỷ đô la. Mục đích của dự án là chuyển dòng trầm tích miền Trung lưu vực Barataria, qua đó khôi phục một phần đất ngập nước và đầm lầy ven biển trên sông Mississippi.

Tại trời Âu, chương trình WaterLANDS trị giá 23,6 triệu euro đang được triển khai nhằm khôi phục diện tích đất ngập nước trên toàn lục địa già.

Trước thực trạng mất đến 70% môi trường sống vùng đất ngập nước ở các khu vực phía Nam, Canada đưa ra mục tiêu “30x30”, trong đó cam kết bảo tồn 30% diện tích đất và nước, cũng như khôi phục 30% diện tích đất bị suy thoái vào năm 2030. Nỗ lực này của nước này đã bước đầu hái quả. Hai loài chim quý hiếm ở châu Mỹ đã bất ngờ dừng chân tại vùng đất ngập nước gần thị trấn Sackville, đánh dấu sự hồi sinh của vùng đất ngập nước tại Canada. Thị trấn Sackville và vùng đất ngập nước gần đó hồi tháng 11/2022 được đưa vào danh sách những thành phố trên toàn cầu đi tiên phong trong bảo tồn và bảo vệ đất ngập nước. Đây là giải thưởng mà Công ước Ramsar phát động từ năm 2015, nhằm khuyến khích những hành động cụ thể và thực chất về sử dụng bền vững và bảo vệ những vùng đất ngập nước ở đô thị.

Những thành phố khác cũng được ghi nhận trong danh sách này năm 2022 gồm Niigata và Izumi của Nhật Bản, Cape Town (Nam Phi), Subaraya (Indonesia)…

Là nước thứ 50 trên thế giới và đầu tiên ở Đông Nam Á tham gia Công ước Ramsar từ năm 1989, Việt Nam đã ban hành nhiều văn bản luật nhằm thực thi công ước, trong đó có “Kế hoạch hành động quốc gia về bảo tồn và sử dụng bền vững vùng đất ngập nước giai đoạn 2021-2030” với mục tiêu bảo vệ “cái nôi” của đa dạng sinh học.

Tuy nhiên, trở lực chính vẫn là nguồn hỗ trợ tài chính, sáng kiến đổi mới, thiết lập mối quan hệ đối tác đầu tư “dám nghĩ dám làm” và hành động cụ thể của cộng đồng. Để giảm bớt rào cản, bà Inger Andersen – Giám đốc UNEP, cho biết cơ quan này đang phối hợp với một số công ty công nghệ AI để cung cấp dữ liệu chính xác về những vùng đất ngập nước trên Trái Đất. Dữ liệu này sẽ giúp các quốc gia và tổ chức vạch ra các biện pháp can thiệp có trọng tâm và sử dụng vốn tài trợ hiệu quả hơn.